"Wel eens van het reptielenbrein gehoord?"
Deze vraag stel ik ouders regelmatig als ze mij vertellen over een heftige woede uitbarsting van hun kind. Zo’n hevige explosie van emoties waar de ouders zelf ook helemaal door weggeblazen werden. En waardoor ze soms zelf ook enorm boos zijn geworden en daardoor anders hebben gereageerd dan dat ze eigenlijk hadden gewild.
3 delen
Ons brein (en dus ook dat van onze kinderen) bestaat uit 3 delen. Namelijk de hersenstam die we vanaf nu het reptielenbrein zullen noemen. Het limbisch systeem oftewel het zoogdierenbrein. En de neocortex, het mensenbrein. Elke gedeelte van het brein heeft zijn eigen functies.
Reptielenbrein
Dit deel van ons brein is het oudste en kleinste gedeelte van onze hersenen. Het is het meest instinctieve deel van de hersenen. Het reptielenbrein helpt ons letterlijk om te overleven. Het zorgt voor de ademhaling, bloedsomloop, vertering etc. Allemaal functies waar we godzijdank niet over na hoeven te denken maar wat ons brein automatisch regelt.
Zoogdieren brein
Deze afdeling van ons brein is het domein van onze emoties. Belangrijk om hierbij even expliciet te benoemen dat dit dus ook onbewust gaat. Het screent zintuigelijke info op emotionele relevantie en vergelijkt de emoties met opgeslagen herinneringen. Het helpt je te herhalen wat gelukkig maakt en onplezierige of pijnlijke ervaringen te vermijden. Het zoogdierenbrein is dus verantwoordelijk voor onze emoties, motivatie en het sociale (of asociale) gedrag.
Mensenbrein
Tot slot het mensenbrein. Dit deel van het brein onderscheid ons van de dieren. Dit gedeelte is met het oog op de evolutie dan ook het jongst. Het is ons ‘gezonde’ verstand. Met dit deel van het brein denken we (logisch) na, analyseren we en maken we weloverwogen keuzes. Dit deel maakt deel uit van ons bewuste systeem.
Voorwaarden om te kunnen ontspannen
Als een kind (of volwassenen) zich prettig voelt en lekker in zijn vel zit kunnen de drie verschillende breindelen goed samenwerken. Dus wanneer een kind ontspannen is, is het (over het algemeen genomen) prima in staat om na te denken en keuzes te maken. Er zijn wel bepaalde voorwaarden waaraan voldaan moet worden om ontspannen te kunnen zijn. Uiteraard zijn er onze basisbehoeften zoals veiligheid, voedsel, onderdak ect. En natuurlijk niet te vergeten de behoefte aan voldoende rust, maar ook beweging en afwisseling tussen in- en ontspanning. Maar daarnaast zijn bijvoorbeeld ook de behoefte om erbij te horen, jezelf te kunnen zijn en gehoord en gezien worden belangrijk. Zeker als het kind of de persoon in kwestie hoogsensitief is. Als er langere tijd niet aan deze behoefte voldaan wordt kan de spanning behoorlijk oplopen. Er ontstaat dan stress waarop het lichaam maar ook het brein reageert. Uiteraard gebeurd dit ook bij acute stress die door verschillende oorzaken kan ontstaan. Denk aan angst, pijn, hevige emoties of boosheid.
Overlevingsstrategieën
Misschien ben je bekend met de termen fight, freeze & flight? In de prehistorie betekende stress een situatie van leven of dood. En dit oerinstinct zijn we ondanks de revolutie nog niet kwijt. Om het wat beeldender te maken zal ik het uitleggen aan de hand van een voorbeeld met een dinosaurus in de hoofdrol. Zij hadden drie manier om te overleven als ze een vijand tegenkwamen. Of vechten met hun tegenstander; fight. Dus de andere Dino aanvallen. Voor de grotere Dino’s een eitje. Een andere keuze was vluchten/flight. Vooral voor de wat kleinere dino’s een aantrekkelijke optie. Zij zetten het op een rennen of ze deden net alsof ze al dood waren. Dat is dus ook een strategie die goed kan werken: bevriezen/ freeze.
Oerinstinct
Bij mensen zie je dit oergedrag soms ook terug. Bij vechten kun je je waarschijnlijk wel iets voorstellen in de letterlijke zin. Maar naast schoppen, slaan, schreeuwen kun je ook minder voor de hand liggend gedrag onder vechten scharen. Denk aan steeds de discussie opzoeken, een ander beschuldigen, de stem verheffen, passief agressief opstellen.
Bij vluchten gaat het ook niet altijd om alleen om hard wegrennen. Middelen gebruik, steeds naar de wc gaan op school of constant gamen of op de telefoon zitten kunnen ook voorbeelden zijn van vluchten. Om te kunnen vluchten maakt het lichaam stresshormonen aan zoals cortisol en adrenaline. Hierdoor gaat de hartslag omhoog en stijgt de bloeddruk. Al het zuurstofrijke bloed wordt nu naar de ledematen gepompt en veel minder naar de hersenen zodat je op je allersnelst kunt rennen.
Freeze & please
Mensen kunnen ook letterlijk verstijven in heftige situaties. Als je bevriest ben je niet echt meer in staat om te bewegen of te praten. Je kunt bijvoorbeeld niet meer eten of drinken, krijgt een blackout of een kind plast in zijn/haar broek. Dit kun je jezelf achteraf soms flink kwalijk nemen. Je geeft jezelf de schuld omdat je schijnbaar niet gedaan hebt wat je had gekund en had moeten doen. Gelukkig weet je nu dat het een biologische reactie van de hersenen is. Je brein stopt beweging en spraak, zodat het informatie kant ontvangen over de ‘aanval’ en de mogelijkheden om hieraan te ontsnappen.
Een vierde overlevingsstrategie is niet tijdens de oertijd ontstaan maar wordt tegenwoordig wel genoemd; namelijk aanpassen/pleasen. Dit betekent dat het kind of de volwassene zich continu aanpast aan de omgeving om zo de eigen veiligheid te waarborgen. Deze mensen of kinderen zijn dan continu gefocust op hun omgeving en alleen maar bezig met de ander en het vervullen van diens behoeften. Hoogsensitieve mensen lopen trouwens een verhoogd risico om te gaan pleasen. Dit gebeurd veelal onbewust doordat zij zoveel informatie binnenkrijgen vanuit de omgeving. Hierdoor kunnen ze ver bij zichzelf vandaan drijven wat ook weer veel stress kan veroorzaken doordat eigen behoeften niet of niet voldoende vervult worden.
Neus aan neus
Op het moment dat er flinke stress ontstaat neemt het reptielenbrein dus de regie over. Het gaat (in de ogen van dat breindeel) om leven of dood. Dat betekent dat een kind niet meer kan nadenken, maar direct handelt/reageert. Een voorbeeld hiervan kan zijn dat een kind al zwaar overprikkeld uit school komt en vervolgens volledig ontploft om iets ogenschijnlijk kleins zoals dat het zijn/haar jas niet uit kan krijgen. Het begint meteen te schreeuwen en te schelden en smijt alles door de gang wat het voor handen krijgt. Bij volwassenen kan dit bijvoorbeeld ook gebeuren als er een botsing is. Met een beetje pech schrikken wij ons een hoedje en wordt ook ons reptielenbrein actief, waardoor ook wij niet meer kunnen nadenken. In dat geval staan er dus twee woedende dino’s neus aan neus..
Hoe dat eruitziet
Op deze afbeelding van Arend van Dam zie je duidelijk afgebeeld hoe dit er in de hersenen dan ongeveer uitziet. Links is alles koek en ei. Je ziet een ontspannen brein, alle belangrijke behoeften zijn vervuld. Er zijn geen heftige emoties en alle delen kunnen goed samenwerken. Je ziet duidelijk dat het menselijk brein de leiding heeft.
Rechts zie je het tegenovergestelde. Het brein is gestrest. Er spelen hevige emoties en in de ogen van het reptielenbrein gaat hem om leven of dood. Deze heeft dan ook de leiding overgenomen.
Afkoelen
Op het moment van zo’n driftbui of emotionele explosie kunnen de drie gedeelten van ons brein dus even niet meer met elkaar samenwerken. Logisch nadenken en rustig reageren is op dat moment fysiek onmogelijk en dus geen optie. Het enige wat dan belangrijk is is dat het brein en daarmee het lichaam weer tot rust kan komen. Even afkoelen om maar zo te zeggen. Het kan helpen om even uit de situatie te stappen of een slok water te nemen. Ook diep inademen door je neus en stevig uitademen door je mond kan helpen om ervoor te zorgen dat het lijf en brein weer tot rust kunnen komen. Let op; dit proces van de explosie tot volledige ontspanning duurt zo’n 20 minuten. Dit heeft te maken met alle hormonen die het lijf had aangemaakt. Deze hebben even tijd om het lichaam weer te verlaten. Hetzelfde geldt voor de verhoogde hartslag en bloeddruk om weer te zakken.
Een steuntje in de rug
Wat het beeld van een driftig kind niet direct laat zien is dat het dit reptielenbrein in actie heel onveilig kan aanvoelen. Alle heftige emoties overspoelen ze en ze zijn volledig zichzelf en de controle kwijt. Dat voelt erg overweldigend en soms zelfs beangstigend. Wat zij op dat moment nodig hebben is iemand die er voor ze is en die ze kan steunen. Hoe deze steun eruit zou moeten zien verschilt per kind en ook per driftbui. Veelal in de driftbui is er niet al te veel mogelijk. Aanraken of troosten is dan niet wat het kind wil. Hoewel andere kinderen het juist wel weer heel fijn vinden om even stevig vastgepakt te worden. Het is ook niet fijn als de volwassene op dat moment ook nog eens boos wordt of het kind gaat overschreeuwen. Dit veroorzaakt dan weer nieuwe stress waardoor het langer duurt voordat het kind weer kan kalmeren. Vaak is het genoeg om gewoon in de buurt te zijn. Zelf rustig te blijven en af en toe te benoemen dat je er bent. En dat het kind een knuffel kan komen halen als het daar behoefte aan heeft. Rustig blijven ademhalen en wachten tot het reptielenbrein weer tot rust komt. Omdat dit voor sommige mensen niet de eerste reactie is, kan het even wennen en oefenen zijn. Maar je zal zien dat het effect heeft. Veel kinderen krijgen na zo’n driftbui nog een enorme huilbui erachteraan een ontlading van alle emoties en de schrik.
Trap niet in de valkuil
Het is een valkuil om direct als het kind weer rustig is, het gesprek aan te gaan. Ze bespreken wat het kind niet of anders had moeten doen. Het is belangrijk om je te realiseren dat de stress op dat moment bij het kind nog erg hoog is. En het kind raakt dan gelijk weer op zijn hoede terwijl het net weer tot ontspanning is gekomen. Houdt dus in je achterhoofd dat het echt even duurt voordat al die stresshormonen weer zijn verdwenen. Het is voor jullie allebei fijner om op een later moment op terug te komen. Het helpt ook echt om daarbij de gevoelens van het kind te erkennen. “het was niet fijn om je vanmiddag zo boos te voelen he?” ,“ Was het zo’n drukke dag geweest op school?” “Wat zou je de volgende keer fijn vinden als je met zo’n vol hoofd uit school komt?” of “wat zou kunnen helpen om ervoor te zorgen dat je hoofd niet zo vol raakt op school?”
Prik erdoorheen!
De volgende keer dat jij een kind of volwassene volledig uit zijn dak ziet gaan prik jij er nu zo doorheen! Denk dan aan deze uitleg over het reptielenbrein. Je weet dat je nu geen logische reactie hoeft te verwachten of passend gedrag. Integendeel, je kunt je beter voorbereiden op de uitbarsting van de vulkaan. Op deze manier raak je er zelf ook minder door overspoeld. Je weet nu ook wat je kunt doen; zorgen voor omstandigheden waardoor het brein weer tot rust kan komen. Nog beter is om te voorkomen dat de spanning oploopt. Belangrijk hierbij is natuurlijk wel dat je je dan bewust bent van je eigen behoeften en die van jouw kinderen. Samen kun je manieren bedenken om die behoeften te vervullen. Mocht je tot de conclusie komen dat je zelf eigenlijk ook geen idee hebt van jouw behoeften, dan is dat een belangrijke eyeopener voor jezelf en zou het wellicht fijn zijn om dit wat verder te onderzoeken. Als ik je hierbij wel wat hulp kunt gebruiken, neem dan een kijkje op mijn site. www.voelwijzer.nl 😊. Ook als jou kind regelmatig in woede uitbarst kan ik je helpen!
Disclaimer
Bovenstaande informatie is wat ik de afgelopen jaren heb geleerd over de werking van onze hersenen. Deze kennis gaf mij veel inzichten en helpt mij om anders te kijken en te reageren als een kind een driftbui heeft. Vanuit deze invalshoek deel ik deze kennis graag om ouders en professionals op een andere manier naar het gedrag van kinderen én van zichzelf te kijken. Ik wil daarbij voor alle zekerheid wel vermelden dat ik geen wetenschapper of neuroloog ben. Deze blog is dan ook niet als dé waarheid geschreven.